Οικισμοί, κάστρα και μνημεία γύρω από τις δύο λίμνες μας κατά την αρχαιότητα

Οι δύο λίμνες μας, Τριχωνίδα και Λυσιμαχεία, κάποτε στην Προϊστορική περίοδο όταν μια μεγάλη λίμνη. Με τη διέξοδο των περισσευούμενων υδάτων προς τον Αχελώο, άρχισε κατά κάποιον τρόπο ο διαχωρισμός των λιμνών, αλλά και πάλι δεν ήταν πλήρης, αφού ανάμεσα από τις δυο λίμνες υπήρξε, επί χιλιάδες χρόνια, βάλτος (όχι ακριβώς, διότι το νερό κινούταν έστω και αργά), στον οποίο αναπτύχτηκε «ένυδρο δάσος», την ωραιότητα του οποίου ύμνησε ο λόγιος και περιηγητής του προπερασμένου αιώνα, Δημήτρης Βικέλας, στο βιβλίο του: «Από Νικοπόλεως εις Ολυμπίαν», περιηγηθείς στην περιοχή μας το έτος 1884.

Ο Βικέλας αναφέρεται στη γνωστή γέφυρα Αλάμπεη, με τα 360 πέτρινα τοξωτά γεφύρια, που διέσχιζε το λιμνότοπο μεταξύ Μουσταφουλίου και Συκιάς και εξυπηρετούσε το δρόμο Αγρινίου-Μεσολογγίου, όπως επίσης αναφέρεται και σε δυο ξένους περιηγητές, τον Ληκ (Αγγλο) και τον Πουκεβίλ (Γάλλο). Αναφέρει λοιπόν ο Βικέλας: «Τις ήτο ο Αλάμπεης ούτος, του οποίου η γέφυρα διαιωνίζει το όνομα; Εγνώριζεν άρα γε, ότε έκτιζε διά μέσου των λιμνών την οδόν ταύτην, ότι εδημιούργει τον γοητευτικότερο επί γης περίπατον; Δεν ηδυνήθην να συλλέξω ακριβείς περί αυτού ειδήσεις. Ίσως ήτο ευλαβής τις Μουσουλμάνος θέλων να δαπανήση τα πλούτη του επ αγαθώ. Οι Τούρκοι αφήκαν τοσούτον ολίγα επί της ελληνικής γης ίχνη αγαθά της διαβάσεώς των, ώστε αποβαίνει έτι μάλλον αξιέπαινον το έργον του Αλάμπεη. Ούτε την εποχήν της οικοδομής της γέφυρας ταύτης ηδυνήθην να εξακριβώσω. Ο Ληκ, όστις επισκεφθείς το Βραχώρι κατά το 1805, ηδύνατο να λάβη πληροφορίας ακριβεστέρας παρά των κρατούντων τότε ομοπίστων του Αλάμπεη, αναφέρει μόνον ότι κατά τούς Βραχωρίτας τα γεφύρια ταύτα είχον κτισθή προ διακοσίων ετών, προσθέτει δε ότι κατά πάσαν πιθανότητα εκτίσθησαν επί θεμελίων αρχαιοτέρας έτι εποχής. Κατά τον Πουκεβίλ, οι Έλληνες του Βραχωρίου απέδιδον την οικοδομήν της γέφυρας εις τους Νορμανδούς, αυτός δ’ εκφέρει την γνώμην ότι εκτίσθη υπό των Ρωμαίων. Εν τη αμφιβολία, ας ήμεθα γενναιότεροι ημείς και ας αφήσωμεν αδιαφιλονίκητο εις τον Τούρκον Αλάμπεη την δόξαν του ταύτην».
Οι δύο λίμνες κατά την Τουρκοκρατία (1479-1821) έχασαν τα παλιά τους ονόματα και η μεν Τριχωνίδα ήταν γνωστή ως λίμνη του «Βραχωριού», η δε Λυσιμαχεία ως λίμνη του «Αγγελοκάστρου» και όλα αυτά δείχνουν πόσο κοντά στους παραπάνω και τότε αξιόλογους δύο Οικισμούς, ήταν τα νερά των λιμνών κατά την Τουρκοκρατία. ‘Ομως, με τη δημιουργία του Νέου Ελληνικού κράτους (1830-1831) οι λίμνες ξαναπήραν τις παλιές τους ονομασίες.
Το νερό, τόσο το πόσιμο («γλυκό νερό») όσο και το θαλάσσιο, ήταν από τους προϊστορικούς χρόνους, πόλοι έλξης του ανθρώπου. Η περιοχή μας (Αιτωλοακαρνανία γενικά) με τις πολλές λίμνες, το μεγάλο ποτάμι, τον Αχελώο (που ήταν πλωτός κατά τους ιστορικούς χρόνους, τουλάχιστον μέχρι το Στράτο), τις λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου-Αιτωλικού και του Αμβρακικού και με τη θάλασσα του ΙονΙου στα ανατολικά της και του Πατραϊκού στα νότια, ευνόησαν την παρουσία του ανθρώπου, χιλιάδες χρόνια, πριν από την ιστορική περίοδο. ‘Οσον αφορά τα κάστρα και τα πάσης φύσεως μνημεία, που σώζονται, άλλα σε σχετικά καλή κατάσταση, τα περισσότερα σε ερειπιώδη, είναι κατάλοιπα της ιστορικής περιόδου και κυρίως του 4ου π.Χ. αιώνα και μετά, αλλά αποτελούν και μάρτυρες της ταραχώδους ιστορίας του τόπου μας.
Κατά η γνώμη μου, κομβικό σημείο στο όλο θέμα των εξεταζομένων δύο παραλίμνιων Οικισμών είναι το Κάστρο του Αγγελοκάστρου. Αυτό εκτός του ότι βρίσκεται στο κέντρο του Νομού, έχει το πλεονέκτημα ότι βρίσκεται πολύ κοντά στο αρχαίο πέρασμα του Αχελώου, παρά τη σημερινή Ρίγανι του Ξηρομέρου. Στο σημείο αυτό, ο Αχελώος είναι στενός και η δημιουργία μιας πλωτής «περαταριάς» διευκολύνει τη διάβαση του ποταμού.
Επίσης, το Αγγελόκαστρο ελέγχει τις διαβάσεις προς τις δύο λίμνες με κατεύθυνση προς το Θέρμο, τόσο τη βόρεια (Αγρίνιο, Παραβόλα κ.λπ.) όσο και τη νότια (Λυσιμαχεία, Μακρυνεία κ.λπ.). Έτσι, από την αρχαιότητα το Αγγελόκαστρο, γνωστό τότε ως Κωνώπη, είχε κάστρο.
Έρευνες έφεραν στο φως λαξευτά Σπήλαια στην είσοδο του χωριού, καθώς και θαλαμοειδείς τάφους των Αχαιών (2000 π.Χ.). Το Αγγελόκαστρο με το Κάστρο του οφείλει το σημερινό όνομά του από η βυζαντινή εποχή, όταν το έκτισε ο Μιχαήλ Α’ Άγγελος Κομνηνός, στις αρχές του Ι3ου αιώνα.
Οι σημαντικοί Οικισμοί και κάστρα, βόρεια και νότια των λιμνών, με κατεύθυνση πάντοτε προς το Θέρμο, είναι:
Στη βόρεια (αριστερή) πλευρά, το Αγρίνιο, με το περιτείχισμά του αλλά και αμυντήριο-παρατηρητήριο (παρά το σημερινό λόφο της Αγίας Βλαχέρνας), γνωστό ως «Παληόπυργος», η Θεστία (Βλοχός), το Βουκάτιο (Παραβόλα), το Φύστιο (Νερομάνα) και στη συνέχεια το βυζαντινό Μοναστήρι ης Μυρτιάς του ΙΙου αιώνα και ακολούθως το Θέρμο. Στη νότια (δεξιά) πλευρά των λιμνών είναι: Η Κωνώπη (μετέπειτα Αγγελόκαστρο), η Λυσιμαχεία (Μουστιάνου), το Τριχώνιο, το Φύταιο, μετά ο παραλίμνιος Ναός του Ποσειδώνος, το Πάμφιο (Μωρόσκλαβο) και μετά το Θέρμο.
Εμμένω στο Θέρμο της Κλασικής Αρχαιότητας, διότι εξελίχθηκε αρχικά από θρησκευτικό κέντρο σε διοικητικό- πολιτικό κέντρο των Αιτωλών. Στα μέσα του 7ου π.Χ. αιώνα κτίζεται ο ναός του Θέρμιου Απόλλωνα, που ήταν χαρακτηριστικό του θεού να καθαρίζει τις ασθένειες με τη φωτιά που κρατούσε. Σύμφωνα με τα ευρήματα των ανασκαφών που εκτίθενται στο Μουσείο του Θέρμου, αρκετά εξ αυτών χρονολογούνται από τη Νεολιθική Εποχή, γύρω στο 2500 π.Χ. Άλλωστε η περιοχή του Θέρμου έχει και άλλους αρχαιολογικούς χώρους, όπως στη Μόκιστα, όπου οι δίδυμοι ναοί των Ταξιαρχών και Αγίου Νικολάου, κτισμένοι εμφανέστατα στα ερείπια αρχαίων ναών, πιθανόν της Λαφρίας Αρτέμιδος, προστάτιδας των κυνηγών και παραπλεύρως αυτών απαντάται ο ερειπωμένος ναός της Αγίας Σοφίας, που χτίστηκε το 1296 από την Άννα Κομνηνή, μητέρα του ηγεμόνα της Άρτας Θωμά Νικηφόρου Άγγελου. Το 314 π.Χ. ιδρύεται το «Κοινό των Αιτωλών» με έδρα το Θέρμο και το 221 π.Χ. ιδρύθηκε η Αιτωλική Συμπολιτεία που κράτησε μέχρι το έτος 189 π.Χ., όταν οι Αιτωλείς ηττήθηκαν από τους Ρωμαίους
και ουσιαστικά διαλύεται η Συμπολιτεία. Κάθε χρόνο, κατά τη φθινοπωρινή ισημερία, συνοδευόμενη από εμπορικές συναλλαγές, γινόταν η συνέλευση (Θερμικά) και η εκλογή των αρχόντων της Συμπολιτείας.
Το Θέρμο, ως Πρωτεύουσα της Αιτωλικής Συμπολιτείας, δεν ήταν πόλη (οικισμός) αλλά κέντρο Θρησκευτικό και διοικητικό, που, όπως ήταν επόμενο, συγκέντρωνε πλούτο από λάφυρα και πάσης φύσεως αναθήματα. Επόμενο ήταν αυτός ο πλούτος, που ήταν απόρροια της ισχύος των Αιτωλών υα ποοκαλίτο ωϋόνο (καιτ διάθεση νια τη διαρπαγή του) άλλων ισχυρών Κρατών του Ελλαδικού χώρου, κυρίως ης Μακεδονίας, οι οποίοι είχαν προσεταιριστεί και τους Ακαρνάνες, μόνιμους αντιπάλους των Αιτωλών.
‘Ετσι το 218 π.Χ., ο μακεδονικός στρατός με τον ηγεμόνα του Φίλιππο τον Ε’, διαβαίνει τον Αχελώο από το πέρασμα ης Ρίγανης. Ο Φίλιππος, προκειμένου να φθάσει στο Θέρμο, είχε να επιλέξει δύο δρόμους: τον βόρεια Των λιμνών (αριστερό), όπου Θα αντιμετώπιζε την ισχυρή αντίσταση του Αγρινίου και προ πάντων του οχυρού κάστρου του Βουκατίου (Παραβόλα), ή τον νότια των λιμνών (δεξιό), όπου η αντίσταση Θα ήταν ασθενέστερη, κυρίως στο οχυρό, παρά το Τριχώνιο που είχε το μειονέκτημα ότι ήταν πεδινό.
‘Οπως ήταν αναμενόμενο, ακολούθησε τον νότια των λιμνών, δρόμο και στην πορεία του καταστρέφει διαδοχικά τις πόλεις Κωνώπη, Λυσιμαχεία, Τριχώνιο και Φύταιον. Ο ιστορικός Πολύβιος αναφέρει σχετικά: «Διαβάς δε τον Αχελώον ποταμόν (ο Φίλιππος) προήγε συντόνως ως επί το Θέρμον. Άμα δε προάγων εδήου και κατέφθειρε την χώραν. Παπήει δε εκ των μεν ευωνύμων απολιπών Στράτον, Αγρίνιο, Θεστιοίς, εκ δε δεξιών Κωνώπην, Λυσιμαχείαν, Τριχώνιον, Φυταίον».
Το βουνό της Μακρυνείας «Αράκυνθος» (Ζυγός), για μια ακόμη φορά έσωσε τους πληθυσμούς ης Μακρυνείας, που κατέφυγαν σ’αυτό.
Ο Φίλιππος έφθασε στο Θέρμο, το οποίο κατέστρεψε και λεηλάτησε τους θησαυρούς.
Οι Αιτωλοί παρ’ όλα αυτά αντιστάθηκαν επί τρία χρόνια και τελικά υπεγράφη στη Ναύπακτο ειρήνη μεταξύ Αιτωλών και Φιλίππου, με την οποία οι Αιτωλοί επέτυχαν να μην χάσουν σημαντικό τμήμα ης δύναμής των.
Όπως επίσης προηγουμένως οι Αιτωλοί, το 279 π.Χ., αντιστάθηκαν και στην επιδρομή των Γαλατών (που επιθυμούσαν τους θησαυρούς του Θέρμου) και τους κατατρόπωσαν στη θέση Αραποκέφαλα, στο σημερινό δρόμο προς Προυσό.

* Η Αγγελική Θρεοδωροπούλου είναι Αρχαιολόγος, Διδάκτ. Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Παρισίων (το κείμενο προδημοσιεύτηκε στη Ρίζα)