Εκτύπωση

Tα καφενεία και ορισμένες ταβέρνες κάθε πόλης, ιδιαίτερα στις παλιότερες (της πριν από την τηλεόραση) εποχές,  αποτελούν μέρος της πολιτισμικής ιστορίας της. Το καφενείο είναι ένα αμυδρό αντίγραφο μια σύγχρονη εκδοχή της αρχαίας αγοράς, ή, όπως χαρακτηριστικά έχει γραφεί, πνεύμονας ελευθερίας, ανταλλαγών σκέψεων, ιδεών, ακόμα και ειδήσεων. Ένας σύγχρονος συγγραφέας, ο Κλάουντιο Μάγκρις, στο βιβλίο του Μικρόκοσμοι (εκδόσεις Πόλις), δίνει πολύ ωραία την ατμόσφαιρα του καφενείου, ιδιαίτερα του ευρωπαϊκού καφενείου, συγκεκριμένα του καφενείου «Σαν Μάρκο» της Τεργέστης. Κατά τον Μάγκρις, το καφενείο είναι μια πλατωνική ακαδημία όπου δεν διδάσκεται τίποτε, μαθαίνεται όμως η κοινωνικότητα και η απομυθοποίηση. Το καφενείο είναι ακόμη ένας χώρος οικείας ανωνυμίας, όπου ο καθένας μπορεί να προσποιηθεί και να απαλλαγεί από το εγώ του, σαν αυτό να ήταν μια φλούδα. Στο καφενείο ταξιδεύεις. Στο καφενείο μπορείς να γράψεις, αν είσαι μόνος, με χαρτί και μολύβι, και το πολύ δύο-τρία βιβλία, γαντζωμένος στο τραπέζι σου, σαν ναυαγός που τον δέρνουν τα κύματα. Όλα αυτά στα πραγματικά καφενεία που, πάντα κατά τον Μάγκρις, βρίσκονται στην περιμετρική ζώνη της Ιστορίας και σφραγίζονται από τον φιλελεύθερο πλουραλισμό των θαμώνων τους. Υπ' αυτή την έννοια δεν ανήκουν στα πραγματικά καφενεία όλα εκείνα «στα οποία στρατοπεδεύει μία μόνο φυλή, αδιάφορο αν πρόκειται για κυρίες καθώς πρέπει, μέλη της χρυσής νεολαίας, εναλλακτικές ομάδες ή ενημερωμένους διανοουμένους».   

Στο Αγρίνιο τον 17ο αιώνα, κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας μαρτυρείται από έναν ευφάνταστο Οθωμανό περιηγητή της εποχής εκείνης, τον Ελβιά Τσελεμπή, η ύπαρξη ενός καφενείου, όχι βέβαια τύπου ευρωπαϊκού, όπως το περιγράφει ο Μάγκρις, αλλά ανατολίτικου τύπου. Η περιγραφή του Τσελεμπή για το καφενείο του Βραχωριού που επισκέφτηκε έχει ενδιαφέρον, όχι ίσως για την ακρίβειά της όσο για το κλίμα και την διάθεση που μεταφέρει: "....Και εις το κεφαλάρι ενός πέτρινου ματιού της γέφυρας υπάρχει ένα καφενείον, το οποίον δίδει την εντύπωσιν κινέζικου εργαστηρίου ζωγραφικής, καθώς είναι στολισμένον με κεντήματα. Εις αυτό συγκεντρώνονται όλοι οι περιηγηταί ξηράς και θαλάσσης. Πρόκειται περί επιστημονικής συναθροίσεως. Παρά το άκρον του καφενείου εις την αναπεπταμένην αυτήν περιοχήν υπάρχουν κιγκλιδωτά ανακλιντήρια, όπου, υπό την σκιάν των ακραίων αυτών πλατάνων, αναπαύονται οι ερχόμενοι και παρερχόμενοι και, ως σάν να ευρίσκονται εις φιλόξενον οικίαν, διαμένουν, αναπαύονται, τρώγουν, πίνουν, απολαμβάνουν, παίρνουν τον καφέ των, ευωχούνται, ξεφαντώνουν..." (βλ. Κ. Τριανταφυλλίδη "Ένας ρομαντικός ταξιδιώτης στο Βραχώρι του 1668", στο περιοδικό Ρίζα τεύχος 37).

Στο Αγρίνιο μεταγενέστερα, από τα τέλη του 19^ου αιώνα, τα καφενεία γίνονται δυτικότροπα, πλησιάζουν την περιγραφή του Μάγκρις. Θυμίζω τα καφενεία Στεροδήμα και  Αρκουμάνη, και τα δύο στην πλατεία Στράτου (σήμερα πλατεία Ειρήνης), της πλατείας δηλαδή που ήταν παλιότερα το εμπορικό κέντρο της πόλης (η φωτογραφία του Γ. Παπανικολάου). Μάλιστα Ο Δ. Βικέλας περνώντας ως περιηγητής το 1884 από το Αγρίνιο βρίσκει ότι η πολιτιστική κίνηση του Αγρίνιου ήταν του επιπέδου των καφωδίων ("...Εάν εγνώριζες υπό οποίαν φάσιν ο πολιτισμός ούτος εμφανίζεται επί του παρόντος εις τας επαρχιακός πόλεις μας! Να σου το ειπώ; - Υπό την των Ωδικών Καφενείων!...) Το καφενείο του Αρκουμάνη στην πλατεία Στράτου (βλ φωτογραφία)  μάλιστα ήταν και ο τόπος που διενεργούνταν οι πλειστηριασμοί, ακόμη μέχρι τα μέσα του προηγούμενου (του 20^ου) αιώνα, ένας δηλαδή θεσμισμένος δημόσιος χώρος.  Αργότερα, τέτοια καφενεία ήσαν  τα καφενεία «Παλλάδιο» των Αφών Σύρμου, των Αφών Ματραλή και το καφενείο των μουσικών (Θεοδωρακόπουλου) στην κεντρική πλατεία Μπέλλου (σήμερα Δημοκρατίας). Το «Παλλάδιο» ήταν το καφενείο της αστικής τότε τάξης. Εξ άλλου, η ταβέρνα Σπανού, κι αυτή κοντά στην κεντρική πλατεία, είχε αναδειχθεί στέκι των διανοούμενων, των καλλιτεχνών, αλλά και των απλών ανθρώπων της βιοπάλης.  Όλα σχεδόν αυτά τα καφενεία αναδείχθηκαν κάποια στιγμή τοπόσημα της πόλης.   Βέβαια στις τελευταίες δεκαετίες τα καφενεία της πλατείας Στράτου παρακμάσαν και το καφενείο Αρκουμάνη μεταφέρθηκε και αυτό στην πλατεία Δημοκρατίας.  

Στην χρυσή εποχή του καπνού, σε μερικά όχι τόσο προβεβλημένα καφενεία, όπως τα ανωτέρω,  τα οποία έφερναν μουσικές κομπανίες με γυναίκες τραγουδίστριες και χορεύτριες, δημιουργούνταν γιορτινή ατμόσφαιρα  κατά τις βραδινές ώρες.  Οι κομπανίες αυτές έρχονταν περίπου δέκα μέρες πριν τα παζάρια και έμεναν άλλες τόσες μετά τη λήξη των παζαριών. Τις μέρες αυτές τα καφωδεία αυτά είχαν μεγάλη κίνηση. Τα καφενεία αυτά ήταν γνωστά με την ονομασία «καφέ - αμάν» ή «καφέ-σαντάν» ή καφωδεία (με διαφορετική ίσως απόχρωση εννοιών το κάθε ένα).  Καφωδείο ονομάζουμε το χώρο όπου σερβίρεται καφές και ποτό και στον οποίο παρουσιάζεται μουσικό πρόγραμμα. Για την εποχή που αναφερόμαστε, δηλαδή λίγο πριν το 1900, μέχρι περίπου το 1935, εννοούμε τα καφέ - αμάν και τα καφέ - σαντάν. Καφέ-αμάν ονομαζόταν το μουσικό καφενείο όπου παιζόταν λαϊκή και δημοτική μουσική κι ακούγονταν  αμανέδες. Το Καφέ-σαντάν ήταν το λαϊκό κέντρο διασκέδασης με ευρωπαϊκή μουσική, στο οποίο οι θεατές μπορούσαν να τρώνε και να πίνουν, ακούγοντας κυρίως γυναίκες (σαντέζες) να τραγουδούν και να χορεύουν.  

Ο Δ. Βικέλας, για τον οποίο κάνουμε μνεία ανωτέρω, στο ταξιδιωτικό βιβλίο του "Από Νικοπόλεως εις Ολυμπίαν", διερχόμενος από την Αιτωλοακαρνανία (Καρβασαρά και Βραχώρι) διεπίστωσε την ύπαρξη των καφενείων αυτών από το 1884. Έχει ενδιαφέρον η γλαφυρή περιγραφή του. "..... Σήμερον το πρωί μου διηγούντο επί του ατμόπλοιου οποίαν αναστάτωσιν έφερεν ενταύθα η παρουσία του προσωπικού των καφενείων τούτων. Είναι ως άλλη εισβολή ακριδών! Αι αποτελούσαι τους θιάσους έρχονται εκ Γερμανίας και Ιταλίας, αλλά προς ένδειξιν της Γαλλικής του πράγματος εφευρέσεως διατηρείται η Γαλλική ονομασία του, με μόνην την διαφοράν ότι, επειδή δεν προφέρομεν ευκόλως το ch, μετατράπη το Café chantant εις Καφέ -Σαντάν. Φαίνεται ότι αι εκ Γερμανίας σειρήνες εκμεταλλεύονται επιδεξιώτερον τον ενθουσιασμόν του ακροατηρίου των, χρηματολογούσαι άνευ ανταλλαγής, ενώ αι Ιταλίδες λέγονται γενναιότεροι".

Να όμως πώς περιγράφει σε μεταγενέστερο χρόνο ένας σημαντικός μουσικός της εποχής εκείνης, ο Αριστείδης Μόσχος, τα καφέ αμάν και τα καφέ σαντάν του Αγρινίου: «…Ο πατέρας μου είχε κληρονομήσει από τον πατέρα του στην Πεντάλοφο 400 στρέμματα χωράφια. Τα πούλησε, πήγε στο Αγρίνιο κι έκανε επιχειρήσεις. Είχε δυο κέντρα. Ένα καφέ-αμάν κι ένα καφέ-σαντάν. Στο πρώτο παίζανε Πολίτες, Σμυρνιοί, Αρμένηδες. Στο άλλο υπήρχε ευρωπαϊκή ορχήστρα της εποχής εκείνης. Ο πατέρας μου ήταν ένα κλαρίνο διακεκριμένο αλλά και πολυσύνθετο. Δεν περιοριζόταν να παίζει μόνο τσάμικα και τέτοια. Έπαιζε ρουμάνικα, ουγγαρέζικα, μαρς αμερικέν, βαλς, κύματα του Δουνάβεως... Όλα τα είδη. Έρχονταν στο μαγαζί να τον ακούσουν όλα τα μεγάλα ονόματα του Αγρινίου. Ζήτημα να έπαιζε ένα τέταρτο τη βραδιά. Ανέβαινε πάνω λιγάκι για να μη χάσει τους πελάτες. Και πέφταν χιλιάρικα. Για να τον πλησιάσουν από τα χωριά να του πουν να πάει να παίξει σε γάμους, έπρεπε να έχουν ένα γνωστό, ένα φίλο. Είχε τα λεφτά και τα αξιοποίησε. Ο αδερφός μου ο μεγάλος, που έπαιζε και βιολί, είχε πάει τρεις-τέσσερις φορές στην Ευρώπη και έφερνε γυναίκες από το Φολί-Μπερζέ, το Μουλέν Ρουζ, το Καζινό ντε Παρί. Είχαμε πολλούς Γάλλους τότε εκεί κι έφερνε τις "σαντέζες", που λέγαμε, τις γαλλίδες τραγουδίστριες. Από την άλλη, στο καφέ-αμάν έρχονταν συγκροτήματα από την Αθήνα. Ο Σαλονικιός, ο Ογδόντας, η Ρίτα Αμπατζή, Μαρίκα Πολίτισσα, Εσκενάζη, Ρούκουνας, Μήτσος Αραπάκης, Καλλέργης. Κι όλα τα καλά σαντούρια…».

Σήμερα τα καφενεία έχουν πάρει την μορφή των καφετεριών, που, όπως προδίδει και το όνομά τους, αποτελούν αντιγραφές ευρωπαϊκών σύγχρονων και αυτών προτύπων, με τάση ενοποίησης καφενείου και ταβέρνας.

Ι.Π.Βλασόπουλος