Η πρώτη μεγάλη επιχείρηση των Βαλτινών ανταρτών ήταν η επίθεση εναντίον της δυτικής φρουράς της γέφυρας του Αχελώου στις 4-5 Ιουλίου. Οι Ιταλοί όμως αυτή τη φορά δεν αιφνιδιάσθηκαν, είχαν κατασκευάσει διπλές και τριπλές ζώνες ασφαλείας και ανέμεναν την επίθεση. Μετά από σκληρό αγώνα και παρ' όλες τις απώλειες σε νεκρούς και τραυματίες, η ιταλική φρουρά εξουδετερώθηκε πλήρως και η αποστολή του Αρχηγείου Βάλτου εξετελέσθη. Την επίθεση αυτή οι κατακτητές τη θεώρησαν ως προπομπό της απόβασης των Συμμάχων στη Δυτική Ελλάδα.⁶ 

  Στη συνέχεια οι δυνάμεις του Αρχηγείου Βάλτου παρατάχθηκαν κατά μήκος της εθνικής οδού για τον έλεγχο του χώρου ως την Άρτα. Καταστρέφουν τις τηλεπικοινωνιακές γραμμές και ανατινάζουν όλες τις γέφυρες στο Μακρυνόρος έως την Άρτα. Πληροφορούνται στις 10 Ιουλίου για την απόβαση των συμμάχων στην Σικελία και αναμένουν. Ώσπου έφθασε η πληροφορία, ότι η ιταλική Μεραρχία ''Βrennero'' προερχόμενη από την Αθήνα σπεύδει, μέσω Φωκίδας και Αιτ/νίας προς τα αλβανικά παράλια και την Ιταλία για την αποτροπή της απόβασης. Είχε φθάσει  η ώρα για να δοξαστούν και πάλι οι Βαλτινοί και να μείνουν στην ιστορία, ως οι νέοι, οι σύγχρονοι Σπαρτιάτες.

Στους 450 του Στυλιανού Χούτα έπεσε λοιπόν ο κλήρος της φύλαξης των ''Δυτικών Θερμοπυλών''. Αποφάσισαν να σταθούν όρθιοι και ν' αντιπαραταχθούν σε τρομακτικά υπέρτερες δυνάμεις. Είχαν μόνο 2 πολυβόλα, 12 οπλοπολυβόλα, 4 αντιαρματικά τυφέκια, μερικές νάρκες και τον ατομικό οπλισμό τους, και τάβαλαν με μια ολόκληρη μεραρχία 6-8 χιλ. στρατιωτών, η οποία κινούμενη σε φάλαγγα  680 οχημάτων διέθετε πυροβολικό, τανκς, θωρακισμένα, βαρειά πυροβόλα, όλμους κλπ. Δέος προκαλούσε στο πέρασμά της. Κανείς δεν διανοήθηκε να την παρενοχλήσει ως το Μακρυνόρος. Το απετόλμησαν οι Βαλτινοί αντάρτες και πέτυχαν το ακατόρθωτο. Την καθήλωσή της επί 8ήμερο και τον αποδεκατισμό της.

Αξίζει να παρακολουθήσουμε συνοπτικά τις κυριότερες φάσεις αυτής της μάχης που μοιάζει με επικό παραμύθι: ⁷

Το πρωί της 14ης Ιουλίου, όταν η κεφαλή της φάλαγγας των 680 οχημάτων της μηχανοκίνητης μεραρχίας Brennero ανηφόριζε για να εισέλθει στην οφιοειδή όδευση του Μακρυνόρους - κι ενώ το τέλος της φάλαγγας δεν είχε ξεκινήσει ακόμη από την Αμφιλοχία - συνταράχθηκε η περιοχή από τα πρώτα καταιγιστικά πυρά των Βαλτινών μαχητών. Τη στιγμή που η ομάδα των μοτοσυκλετιστών που προπορεύονταν πλησίαζε την πρώτη νάρκη, ο Στυλιανός Χούτας διέταξε το έναυσμα της μάχης και ένα οπλοπολυβόλο τους θέρισε  για να μην την πατήσουν και την ''αχρηστεύσουν''. Το τανκ που ακολουθούσε, συνέχιζε να προχωρεί βάλλοντας κατά των ανταρτών, πέφτει στην νάρκη και ανατινάσσεται. Η ισχυρή αυτή εκπυρσοκρότηση  δίνει φτερά στους  Βαλτινούς αντάρτες, που προσβάλλουν τώρα με σφοδρότητα τα πρώτα οχήματα της φάλαγγας και τα καταστρέφουν. Προκαλείται σύγχυση, πανικός και η απόφραξη του δρόμου. Λίγο αργότερα πλαγιοφυλακές πεζικού των Ιταλών που προσπάθησαν να κινηθούν απειλητικά αναχαιτίσθηκαν. Η Μεραρχία έχει πλέον καθηλωθεί.

Την επόμενη μέρα, 15η Ιουλίου η μάχη συνεχίσθηκε με την ίδια ένταση. Αλλά παρά τις προσπάθειες του πυροβολικού των Ιταλών και τις επιθέσεις του πεζικού τους, δεν μπόρεσαν να ελέγξουν τα στενά.

Την 16η Ιουλίου οι Ιταλοί επιτελείς, στην απελπισία τους, μεταχειρίσθηκαν ένα απάνθρωπο μέτρο. Αιχμαλώτισαν 20 αμάχους από τα γύρω χωριά και - αφού εκτέλεσαν επιτόπου τρεις νέους - έβαλαν τους υπόλοιπους δεμένους να προπορεύονται. Οι Βαλτινοί αντάρτες αναγκάσθηκαν να αφαιρέσουν τις νάρκες και μετά από κάποιες αψιμαχίες προσποιήθηκαν ότι υποχωρούν.

Είχαν όμως βάλει σε εφαρμογή τη δεύτερη φάση του σχεδίου τους. Έστησαν ενέδρα σε μια μεγάλη στροφή του δρόμου και τη στιγμή που έστριψαν όλοι οι αιχμάλωτοι που προπορεύονταν, επιτέθηκαν με σφοδρότητα κατά της εχθρικής φάλαγγας και απελευθέρωσαν τους αιχμαλώτους. Μόνο ελάχιστα αυτοκίνητα κατόρθωσαν να διαφύγουν προς την Άρτα. Στη χαράδρα όμως εγκλωβίστηκαν και αχρηστεύτηκαν περί τα 150 οχήματα.

Η Μεραρχία δεν καθηλώθηκε απλώς, αλλά έπαθε πανωλεθρία. Οι Βαλτινοί αντάρτες επιδόθηκαν τώρα στη συλλογή των λαφύρων. Το πιο χρήσιμο απ' αυτά ήταν ένα συρόμενο πυροβόλο ανέπαφο με 220 οβίδες.

Την 17η Ιουλίου, ακούγονταν μόνο το ιταλικό πυροβολικό που βομβάρδιζε αδιάκοπα χωρίς στόχο. Έριχνε στα ''κουτουρού''.

   Την 18η Ιουλίου υπήρξαν μόνο αναγνωριστικές κινήσεις των Ιταλών από την πλευρά της Αμφιλοχίας και της Άρτας, που υποχώρησαν με τα πρώτα πυρά των ανταρτών. Οι Ιταλοί έχουν χάσει κάθε έλεγχο πια και στην απελπισία τους ζήτησαν τη βοήθεια των Γερμανών. Στους Βαλτινούς αντάρτες τώρα προστέθηκε και ένα τάγμα 150 ανδρών υπό τον Κων/νο Μπούρο που έστειλε ο Ζέρβας για ενίσχυση. Άρχισαν να καταφθάνουν και όλες οι εφεδρικές δυνάμεις του Αρχηγείου Βάλτου.⁸

  Την 6η ημέρα 19η Ιουλίου αρχίζει μια νέα φάση της μάχης ακόμα σκληρότερη, με τη συμμετοχή και τμημάτων της γερμανικής Μεραρχίας Edelweiss. Οι πλαγιοκοπήσεις των εχθρικών δυνάμεων επαναποκρούονται και η φάλαγγα καθηλώνεται για μια ακόμα φορά. Το συρόμενο πυροβόλο, λάφυρο από τους Ιταλούς, που χειριζόταν ο αξιωματικός πυροβολικού Αθανάσιος Καραπάνος έκανε το θαύμα του.

Την 20η Ιουλίου παρά την συντονισμένη εχθρική επίθεση τόσο από την πλευρά της Αμφιλοχίας, όσο κι απ' την πλευρά της Άρτας, οι Βαλτινοί αντάρτες κρατούσαν τις θέσεις τους. Το απόγευμα γερμανικές δυνάμεις προχώρησαν προς στιγμήν στα κεντρικά υψώματα και επιχείρησαν να διασπάσουν τις αντάρτικες δυνάμεις. Όμως αναγκάσθηκαν τελικά να αποσυρθούν, μετά από ανυπολόγιστες φθορές που υπέστησαν.

Την επομένη 21η Ιουλίου, 8η ημέρα της μάχης, ο αγώνας συνεχίσθηκε με την ίδια ένταση. Το πυροβολικό έβαλε ακατάπαυστα και παρ' όλες  τις αμφίπλευρες επιθέσεις των Γερμανών και Ιταλών, οι Βαλτινοί αντάρτες αποκρούουν πεισματικά όλες τις επιθέσεις  και διατηρούν σταθερά τον έλεγχο της οδού. Η φάλαγγα  βρίσκεται καθηλωμένη και δεν μπορεί να προχωρήσει. Τότε έφθασε τηλεγράφημα από το Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής προς τον αρχηγό των Βαλτινών Στυλιανό Χούτα, ότι η απόβαση των Συμμάχων στην Ιταλία είχε αίσιο τέλος και η παρεμπόδιση της φάλαγγας δεν έχει πλέον καμία άλλη χρησιμότητα.

Την 22α Ιουλίου οι αντάρτικες ομάδες δεν υπήρχαν πλέον εκεί. Είχαν απαγκιστρωθεί την προηγούμενη νύκτα από τις θέσεις τους και οι εχθρικές επιθέσεις που πραγματοποιήθηκαν την ημέρα αυτή έπεφταν... στο κενό.

Τους δεινοπαθούντες Ιταλούς δεν τους έσωσε, ούτε η εφαρμογή του απάνθρωπου σχεδίου τους να αιχμαλωτίσουν άμαχο πληθυσμό και να τον χρησιμοποιήσουν ως ασπίδα για να κρυφτούν πίσω τους. Δεν τους έσωσε ούτε και η περιβόητη Ναζιστική Μεραρχία ''Εdelweiss'' που προσέτρεξε για βοήθεια. Τους έσωσε η εντολή που στάλθηκε από το Συμμαχικό Στρατηγείο προς το Αρχηγείο Βάλτου για κατάπαυση του πυρός.

 Οι Βαλτινοί μαχητές - που ενισχύθηκαν από τις εφεδρικές ομάδες και είχαν την πάνδημη επικουρία του τοπικού πληθυσμού - αντιμετώπισαν με επιτυχία 2 Μεραρχίες και υπέστησαν το ελάχιστο δυνατό κόστος των 5 νεκρών και 7 τραυματιών. Πολέμησαν υπό τον αφόρητο καύσωνα εκείνου του Ιουλίου με πείσμα και απαράμιλλο ηρωϊσμό και είχαν τον σταθερό έλεγχο της διάβασης του Μακρυνόρους επί ένα 8ήμερο.  Είναι δε εντυπωσιακό και άξιο επισήμανσης το εκπληκτικό και πρωτοφανές γεγονός, ότι σταμάτησαν τις επιχειρήσεις και αποχώρησαν μόνο κατόπιν εντολής και αφού βεβαιώθηκαν ότι ο σκοπός τους είχε επιτευχθεί εις το ακέραιο. Η ικανοποίηση ήταν πλέον διάχυτη στο ελληνικό στρατόπεδο:  «Με το δίκιο του ο αρχηγός Βάλτου εξέφρασε προς τους αδάμαστους μαχητάς του την ευγνωμοσύνη της πατρίδος και με το δίκιο τους κι εκείνοι επέστρεφαν στα ορμητήριά τους τραγουδώντας τον Αρχηγό τους.»⁹

 Η Μεραρχία που στις 24/6/41 έμπαινε ''θριαμβευτικά'' στην Αθήνα, συντριμμένη τώρα ξεκινάει για την Άρτα, όπου μαζεύει τα κομμάτια της μέχρι τις 26 Ιουλίου. Οι απώλειές της σε ανθρώπινα θύματα είναι πρωτοφανείς και υπολογίζονται από 800-1000 νεκρούς και τραυματίες. Από εκεί αναχωρεί χωρίς κανένα πλέον σκοπό προς τα Γιάννενα. Ο Μουσολίνι είχε ήδη  από τις 25 Ιουλίου συλληφθεί και το φασιστικό καθεστώς ανατραπεί. Οι Ιταλοί φασίστες χάνουν και στην τελευταία τους μάχη με τους Έλληνες και αποχωρούν ταπεινωμένοι. Τα υπολείμματα της μεραρχίας Brennero δεν συνθηκολόγησαν, όπως τα άλλα ιταλικά στρατεύματα, αλλά συνέχισαν στο πλευρό της Βέρμαχτ ως το τέλος.

Στο Μακρυνόρος δόθηκε μια από τις πιό επικές μάχες της Εθνικής Αντίστασης, που μας φέρνει στο νου  τις Θερμοπύλες, τα Δερβενάκια και την Λαγκάδα του Μακρυνόρους το 1821. Ήταν η μεγαλύτερη από όλες τις μάχες των αντάρτικων δυνάμεων στην Ελλάδα, αλλά και η σημαντικότερη, η πολυτιμότερη. Γιατί ήταν ενταγμένη στους σχεδιασμούς του Συμ. Στρατηγείου και συνέβαλε στην επιτυχία της απόβασης των Συμμάχων,  αλλά και στην αιχμαλωσία του Μουσολίνι. Αν κατόρθωνε να φθάσει εγκαίρως η φιλο-ναζιστική μεραρχία Brennero στην Ιταλία, θα μπορούσε ενδεχομένως να είχε αλλάξει και η πορεία των επιχειρήσεων εκεί.

   Πρωταγωνιστής σ' αυτήν την επιτυχία υπήρξε ο αρχηγός  των  Βαλτινών Στυλιανός Χούτας. Ήταν ο ηγέτης που εμψύχωνε συνεχώς και ενέπνεε αποφασιστικότητα και θάρρος. «Ως λιοντάρι πολεμούσε και ως φιλόσοφος οδηγούσε».¹⁰ Πρωταγωνιστικό  ρόλο σ' αυτόν τον αγώνα διεδραμάτισε επίσης και ο Επιτελάρχης των ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ Βάλτου Μενέλαος Παντελίδης.¹¹

   Άνθρωποι σαν τον Στυλιανό Χούτα και τον Μενέλαο Παντελίδη με μόνα εφόδια την εμπιστοσύνη στον εαυτό τους και την κρίση τους, μπορούν ίσως ν’ αλλάξουν ακόμα και τον ρουν της ιστορίας. Αποτέλεσμα της αγαστής συνεργασίας αυτών των δύο υπήρξε ένα αριστοτεχνικό σχέδιο που αξιοποιούσε κατάλληλα τη μορφολογία του εδάφους και το μετέτρεπε σε πολλαπλασιαστή της ισχύος τους. Η διάταξη της δύναμης των 450 μαχητών σε μια διαδρομή πολλών χιλιομέτρων ήταν έργο σοφής επιτελικής ενέργειας. Μ' αυτό το σχέδιο και σε συνδυασμό με τον απαράμιλλο ηρωϊσμό των Βαλτινών ανταρτών και την κάθε φορά έξυπνη τακτική τους, μπόρεσαν να μετριάσουν  την εις βάρος τους τεράστια δυσαναλογία δυνάμεων και να πετύχουν τον στόχο τους. Και όπως τονίζει ο στρατιωτικός αναλυτής Παντελής Δ. Καρύκας: «με την αναδιάταξη των ελαχίστων δυνάμεών τους κατελάμβαναν πάντα τις καλύτερες θέσεις και ευρίσκονταν πάντοτε ένα βήμα μπροστά από τις κινήσεις του εχθρού». ^{12 - 13}

                ΣΧΕΔΙΟ ΕΞΟΡΙΑΣ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΒΑΛΤΙΝΩΝ

    Μετά την κατάρρευση του φασιστικού καθεστώτος, οι Γερμανοί ετοιμάζονται ν' αντικαταστήσουν τους Ιταλούς στην Ελλάδα. Ετοιμάζουν και τα σχέδιά τους για τον ελληνικό χώρο. Η 8ήμερη μάχη του Μακρυνόρους έβαλε κατά προτεραιότητα και τον Βάλτο στο στόχαστρό τους. Λαμβάνουν σοβαρά υπ' όψιν τους τις εκτιμήσεις των Ιταλών στρατηγών που, όταν έφθασαν στα Γιάννενα, ανακοίνωσαν ότι στο Μακρυνόρος δέχθηκαν την επίθεση...15.000(!) ανταρτών. Είχαν και οι Γερμανοί τις πληροφορίες τους, ότι ο Βάλτος είναι μία «συμπαγής συμμοριακή περιοχή».¹⁴

  Το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξαν μας το γνωστοποιεί ο πρώην Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ Κουρτ Βαλντχάιμ, που υπηρετούσε τότε το ναζιστικό καθεστώς, ως αξιωματικός στο 1γ Γραφείο Πληροφοριών του Γενικού Αρχηγείου της Ομάδας Στρατιών Ε.  Το απεκάλυψε από τα αρχεία των Ναζί ο Νίκος Χειλάς και το δημοσίευσε στο τεύχος 315 (25-4-86), σελ. 31 του περιοδικού ''ΑΝΤΙ'', όπου σημειώνεται: «Σε αναφορά του ο Κουρτ Βαλντχάιμ την 15η - 8 - 1943, αυτή τη φορά από την Αθήνα, αναμεταδίδει ότι για την «ειρήνευση» της περιοχής νοτίως της Άρτας τα γερμανικά στρατεύματα θα είχαν τότε μόνο προοπτική επιτυχίας «αν ο συνολικός ανδρικός πληθυσμός συλληφθεί και εκτοπισθεί»...»¹⁵

Προς τούτο την ίδια μέρα, την 15η Αυγούστου του '43, οι Γερμανοί προχώρησαν στην εγκατάσταση δύο ταγμάτων στην περιοχή του Βάλτου. Ένα στην Αμφιλοχία, προς αντικατάσταση των Ιταλών που εντός ολίγου θα εγκατέλειπαν και ένα νέο τάγμα στο Μενίδι. Και επιδόθηκαν αμέσως στην αναζήτηση του τρόπου εφαρμογής της απόφασής τους αυτής.    

Γιατί όμως αποφάσισαν αυτό το πρωτοφανές μέτρο, την εξορία δηλαδή μόνο των Βαλτινών; Προφανώς δεν πρόκειται για μια απόφαση τυχαία ή της στιγμής.

Ο λόγος είναι γιατί οι Βαλτινοί κατέχουν το Μακρυνόρος, το νευραλγικότερο σημείο του δυτικού άξονα της χώρας μας και γιατί έχουν μια παράδοση ιδιαίτερα αγωνιστική, που την συνεχίζουν. Είναι επίσης γιατί οι Γερμανοί γνωρίζουν, ότι στο Βάλτο υπάρχει μια πάνδημη συμμετοχή στον αγώνα μέσα από ένα παλλαϊκό σύστημα αντίστασης πολύ καλά οργανωμένο. Το σύστημα αυτό ήταν έργο ενός στρατηγικού μυαλού, του γιατρού Στυλιανού Χούτα, που το μιμήθηκαν τόσο ο Ναπολέων Ζέρβας στην Ήπειρο, όσο και ο Άρης Βελουχιώτης στην Ανατολική Ρούμελη.

                   ΤΟ ΠΑΛΛΑΪΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ

 Το σύστημα οργάνωσης της αντίστασης που εφάρμοσε ο Στυλιανός Χούτας υπήρξε πρωτοποριακό. Βασίζονταν στην εθελοντική ενεργοποίηση ολόκληρου του πληθυσμού της περιοχής και στην συνεχή ετοιμότητα των πολιτών - μαχητών. Σ' αυτό όλοι οι Βαλτινοί δρούσαν υπεύθυνα και είχαν κάποιο ρόλο στον αντικατοχικό αγώνα. Ήταν εμπνευσμένο από το κοινοτικό σύστημα, όπως ήταν βιωμένο στον τόπο του και το είχε αφουγκραστεί.

 Άρχιζε με την δημιουργία Επιτροπών Εθνικού Αγώνα σε κάθε χωριό και συνοικισμό, όπου συμμετείχαν οι πιο έγκριτοι πολίτες και αποτελούσαν μια εκδοχή εναλλακτικής αυτοδιοίκησης. Οι επιτροπές αυτές συγκροτούσαν τους ενόπλους, απ' τους οποίους κάποιοι επιλέγονταν ως μόνιμοι αντάρτες και οι υπόλοιποι, λόγω ανεπάρκειας μέσων για την συντήρησή τους, αποτελούσαν τις Ένοπλες Εφεδρικές Ομάδες του αγώνα. Επικεφαλής αυτών των εφεδρικών ομάδων έμπαιναν ντόπιοι αξιωματικοί. Οι Επιτροπές Εθν. Αγώνα συγκροτούσαν επίσης  και ένα Δίκτυο Συνδέσμων που αποτελούνταν από τους άοπλους νέους του κάθε χωριού και συνέδεαν τους έφεδρους με τους μόνιμους αντάρτες. Αυτοί οι Σύνδεσμοι ήταν πάντα έτοιμοι να μεταδώσουν οποιαδήποτε πληροφορία από τα χωριά προς το Αρχηγείο και από το Αρχηγείο προς όλο τον πληθυσμό.

    Ο Στυλιανός Χούτας ήταν ''βενιζελικός'', αλλά απευθυνόταν πάντοτε προς όλους, «Βασιλικούς, Δημοκρατικούς και Κομμουνιστές» και καλούσε «άνδρες, γυναίκες και παιδιά» να προσφέρουν στον Εθνικό Αγώνα. Αποκήρυξε την κατοχική κυβέρνηση και προχώρησε στη διοικητική συγκρότηση της περιοχής. Οργανώθηκε σύστημα απονομής της δικαιοσύνης, υπηρεσία επιμελητείας, αποθήκες, κοινωνική πρόνοια, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη κλπ. ¹⁶ Ελήφθησαν μέτρα προστασίας του λαού από τους εκμεταλλευτές και το κράτος. Η μαύρη αγορά ετιμωρείτο, όπως και η τάση των εμπόρων προς κερδοσκοπία.

    «Έτσι εις την επαρχίαν Βάλτου προέβαλε συν τω χρόνω_ι, ως ένα μικρόν, ελεύθερον και αυτόνομον κρατίδιον, το οποίον απετέλεσε το αρχικόν κράτος της ΕΛΕΥΘΕΡΑΣ ΟΡΕΙΝΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ (Ε.Ο.Ε.).  [...]   Παραλλήλως ήρχισε διαρθρούμενον και εις την περιοχήν  Ηπείρου το κράτος της ΕΛΕΥΘΕΡΑΣ ΟΡΕΙΝΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ κατά το εν Βάλτω_ι πρότυπον» αναφέρει ο Στυλιανός Χούτας και ο Ζέρβας σε μια επιστολή του στις 8-1-43 προς τον Αρχηγό Βάλτου το επιβεβαιώνει: «Βλέπω με μεγάλη ευχαρίστησι, ότι ο ένας συμπληρώνει τον άλλον».¹⁷

  Αλλά από τα οργανωτικά μέτρα του Στυλιανού Χούτα επηρεάσθηκε και ο Άρης Βελουχιώτης που μιμήθηκε το πρότυπο του Βάλτου. Ως γνωστόν, τον Δεκέμβριο του '42, ο Βελουχιώτης εισέβαλε στο Βάλτο με απειλητικές διαθέσεις κατά του Ζέρβα και του Χούτα. Εκεί όμως, λόγω της εχθρότητας του τοπικού πληθυσμού προς τους επελαύνοντες, περιήλθε σε δεινή θέση  αντιμετωπίζοντας το φάσμα της πείνας. Και όταν ένιωσε τον εγκλωβισμό του - μετά από ένα σχέδιο  αντιπερισπασμών των Ζέρβα και Χούτα - προφασίσθηκε ότι δεν ήρθε για να διαλύσει τον ΕΔΕΣ, αλλά για ''συνομιλίες''... με τη συνοδεία  400 ανταρτών(!).  Εκεί στα χωριά του Βάλτου διέκρινε πόσα μπορεί να προσφέρει ο τοπικός πληθυσμός, όταν αυτός ενεργοποιείται υπεύθυνα και κατάλαβε, ότι αντάρτες στο Βάλτο δεν ήταν μόνο όσοι κρατούσαν το όπλο στο χέρι.

Γράφει ο Φοίβος Γρηγοριάδης που υπήρξε και μέλος του Γενικού Αρχηγείου Στερεάς του ΕΛΑΣ και ήταν περισσότερο από κάθε άλλον γνώστης των εντυπώσεων, των σκέψεων και των σχεδίων του Βελουχιώτη: "...Όταν εισέβαλε με κάθε άλλο παρά φιλικές διαθέσεις στο Βάλτο - μετά τον Γοργοπόταμο - του έκανε εντύπωση ένα γεγονός, όπως έλεγε αργότερα: «Από δεξιά κι από αριστερά μας, όπως μπαίναμε ή μέναμε στα χωριά, περνούσαν ολοταχώς ομάδες του ΕΔΕΣ που τρέχανε προς κάποια κατεύθυνσι, προς την ίδια που πηγαίναμε κι εμείς. Δεν τις βλέπαμε αυτές τις ομάδες που γλιστρούσανε δίπλα μας και μας προσπερνούσαν. Κάτι μαθαίναμε γι' αυτές, όμως τις νοιώθαμε, τις αισθανόμαστε μόνο να μας προσπερνάνε, έτσι σαν ''αερικά''».

Ως τότε ο Άρης, έδινε πρωταρχική σημασία στην «μαζική συγκέντρωση των ανταρτών»...Όταν ξαναγύρισε όμως απ' τον Βάλτο, άλλαξε κάπως την οργανωτική τακτική του. Όχι μόνο γιατί τότε διαμοίρασε το τμήμα του σε τοπικά αρχηγεία, αλλά με την ιδιαίτερη σημασία και προσοχή που τότε έδειξε για την συγκρότηση του εφεδρικού ΕΛΑΣ της Ρούμελης, των ''εφεδρικών'' ομάδων δηλαδή, που ως τότε ήταν αρκετά παραμελημένες εκεί..."¹⁸

   Αργότερα η αυτοδιοίκηση επισημοποιήθηκε και έγινε θεσμός σε όλη την Ελεύθερη Ελλάδα με την υπ' αρ. 6/10 Αυγούστου του '43 Απόφαση του Κοινού Γενικού Στρατηγείου ( ΚΓΣ ) των Ανταρτών. Θεσμοθετήθηκε επίσης μ' αυτήν την απόφαση - που εκδόθηκε μετά από κοινή εισήγηση του Ναπολέοντα Ζέρβα και του Άρη Βελουχιώτη - η αυτασφάλεια των χωριών και των κατοίκων τους, η απονομή της δικαιοσύνης και η ελεύθερη επιλογή όλων των Ελλήνων να συμμετέχουν σε οποιαδήποτε αντιστασιακή οργάνωση επιθυμούν.¹⁹

                   ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ ΕΦΑΡΜΟΣΘΗΚΕ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ