Γράφει ο Δημοσθένης Γεωργοβασίλης

 

1. Μορφές πολιτευμάτων: Από την πολιτική σκέψη του Αριστοτέλη και εντεύθεν είναι ήδη παγκοσμίως γνωστά τα είδη των πολιτευμάτων, ορθών και εσφαλμένων, τα οποία στοιχείωσαν την ιστορία και νεύρωσαν τον πολιτισμό. Και μολονότι υπάρχει γενική κατάφαση ότι το άριστο πολίτευμα είναι η δημοκρατία, όμως είναι γεγονός ότι το πολίτευμα αυτό είναι εύθρυπτο και λίαν ακροσφαλές. Λαϊκισμοί, δημαγωγίες, συκοφαντίες, πραξικοπήματα, στάσεις, διαφθορά, ανατροπές και ποικίλες αλλοιώσεις, παρεκκλίσεις και εκτροπές είναι μερικοί από τους συνήθεις εχθρούς του. Γι’ αυτό είναι λίγες οι εποχές και ελάχιστοι οι λαοί, που είχαν την τύχη να διακυβερνηθούν κατά περιόδους και να εμπλουτίσουν αυτό το πολίτευμα με αξίες, ιδανικά, παιδεία και να το καταστήσουν σχολείο του λαού. Οσάκις όμως η δημοκρατία είχε θανάσιμα διαβρωθεί, τότε επικρατούσε η οχλοκρατία, ο πόλεμος και ο αφανισμός.

 

 Το δεύτερο σε βαθμό λαϊκής αποδοχής πολίτευμα αποδείχθηκε η αριστοκρατία ή η πλουτοκρατία («ἀριστίνδην» και «πλουτίνδην»), η οποία άλλοτε ως «πεφωτισμένη δεσποτεία» και άλλοτε ως διοίκηση από ένα οξυδερκή και ρηξικέλευθο πολιτικό ηγέτη (κατά Θουκυδίδη «ἡ τοῦ ἑνός ἀνδρός ἀρχή»), ο οποίος από την Ιστορία απόκτησε την προσωνυμία «μέγας», ωφέλησε τους ανθρώπους και προήγαγε τον πολιτισμό. Όταν όμως και τούτο το πολίτευμα το διαχειρίζονταν οι ολίγοι ως εσμός κακούργων, τότε επικρατούσε το χάος της ολιγαρχίας των οικονομικώς ή στρατιωτικώς ισχυρών.

 

Εκείνο το πολίτευμα, που κρατούσε τα άτομα ως «υπηκόους», δηλ. ως ιδιοκτησία του ηγεμόνα, ήταν το «ἐλέῳ θεοῦ» δωρούμενο πολίτευμα, η βασιλεία. Το πολίτευμα αυτό, αυταρχικό και καταπιεστικό, άθελά του προκαλούσε όσμωση των δυνάμεων αντίστασης και συνένωνε τους υπηκόους σε κέρας επίθεσης εναντίον της βασιλείας, με αποτέλεσμα την κατάλυσή της. Αν ο ηγεμόνας προλάβαινε την κατάσταση, τότε επέβαλλε στυγερό τυραννικό σύστημα διακυβέρνησης και προέκυπτε η τυραννία. Αν όμως οι δυνάμεις αντίστασης επικρατούσαν, το πολίτευμα εκτρεπόταν σε αναρχία. Τυραννία, ολιγαρχία και οχλοκρατία λοιπόν, αυτόχρημα ένα τρικέφαλο τέρας, όπου γης εμφανίζεται, απεργάζεται μύρια όσα κακά για τους ανθρώπους και τον πολιτισμό τους.

 * * *

2. Ιστορία του όρου «ολοκληρωτισμός»: Κατά τον 20ο αιώνα, ιδιαίτερα κατά την τρίτη δεκαετία του, ως συνώνυμα της τυραννίας και της στυγνής δικτατορίας διαμορφώθηκαν από Ιταλούς πολιτικούς ρέκτες και πολιτικούς στοχαστές οι όροι «ολοκληρωτισμός» (totalitarismus) και «ολοκληρωτική εξουσία» (totalitaire puissance, totalitario dominio). Φιλελεύθεροι και σοσιαλδημοκρατικοί πολιτικοί αντιδρώντας στην καταπίεση πάνω στα κοινοβουλευτικά και αντιπολιτευτικά δικαιώματά τους, για να ασκούν έλεγχο της μονοπωλιακής αξίωσης του φασισμού, διέπλασαν αυτούς τους όρους (ο πολιτικός G. Amendola, το 1923). Και όσο εντονότερα το φασιστικό κόμμα προχωρούσε στην κατάληψη της εξουσίας, τόσο σαφέστερη και καθαρότερη γινόταν η ύπουλη στόχευση μέσω αυτών των όρων. Έτσι έκτοτε ο όρος «ολοκληρωτισμός» χρησιμοποιήθηκε από την αντιπολίτευση, με σκοπό να καταγγείλει το πολιτικό σύστημα, το οποίο αξιώνει όλοι οι πολίτες να συνενωθούν αναγκαστικά σε ένα ενιαίο και μοναδικό πολιτικό κόμμα και να τεθούν εξολοκλήρου ως υπηρέτες και όργανα στην υπηρεσία ενός αυταρχικού κράτους, το οποίον δεν επιτρέπει κανενός είδους αντιπολίτευση. Το περίεργο είναι ότι το 1925 ο ηγέτης του φασιστικού κόμματος Μπενίτο Μουσολίνι ευχαρίστως υιοθέτησε τους όρους αυτούς ως εκφραστικούς της φασιστικής ιδεολογίας του, ενώ το 1931 έγραφε: «Για το φασισμό όλα βρίσκονται εντός του κράτους και τίποτε το ανθρώπινο ή το πνευματικό δεν υπάρχει . . . έξω από το κράτος. Με το νόημα αυτό ο φασισμός είναι ολοκληρωτικός». Έτσι κάθε τι που βρίσκεται μέσα στο κράτος, ολόκληρη η κοινωνία, κρατικοποιείται. Καταργείται κάθε μορφή ελευθερίας και κάθε έννοια κράτους δικαίου.

 

3. Όπλα κομματικής προπαγάνδας: Φυσικά, ως γνωστόν, ένα τέτοιο κράτος-Λεβιάθαν δεν ευδοκίμησε ποτέ σε κανένα σημείο του πλανήτη μας, όσο και αν οι υπερβολές της πολιτικής γλώσσας της καθημερινότητας ή οι σκοπιμότητες της προπαγάνδας διατρανώνουν τους κινδύνους, που απορρέουν από την εφαρμογή του ολοκληρωτισμού. Οι όροι αυτοί χρησιμοποιήθηκαν κατά κόρον ως όπλα πολιτικής Πολεμικής και κομματικής Προπαγάνδας, χωρίς να αποκτήσουν ποτέ την επιστημονική τους ανάλυση και θεμελίωση. Έτσι δημιουργήθηκε μια τρομοκρατική μυθολογία περί ολοκληρωτισμού, η οποία προκάλεσε πολλές ψυχικές και διανοητικές διαταραχές σε αδύνατης σκέψης πολίτες των δυτικών χωρών.

 

Τόσο ο πολιτικός λόγος όσο και η προπαγάνδα ανέπτυξαν ένα πολωτικό σύστημα ζευγαρωτών αντιθέσεων, που εκφράστηκαν με τους όρους: καταπίεση –ελευθερία, δικτατορία – δημοκρατία, μονοκομματικό σύστημα – πολυκομματικό σύστημα, κατευθυνόμενη οικονομία – οικονομία της αγοράς, κράτος δικαίου –τρομοκρατία, ελευθερία σκέψης – λογοκρισία, ανεκτικότητα – μισαλλοδοξία κλπ. Και οι όροι αυτοί πέρασαν στο στόμα του λαού. Αλλά δυστυχώς όσοι θεωρητικοί και πρακτικοί μεταχειρίζονται τον όρο «λαός», ουσιαστικά δεν γνωρίζουν τί είναι ο λαός, γιατί κανένας μέχρι τώρα δεν μπόρεσε να δώσει έναν αξιόπιστο ορισμό αυτής της νεφελώδους έννοιας «λαός». Όλοι τον μεταχειρίζονται όχι με πολιτική σκέψη, αλλά μόνο με δημεγερτική, λαοκολακευτική υστεροβουλία.

 

Έτσι μετά τον Β παγκόσμιο πόλεμο και ιδιαίτερα κατά την περίοδο του «ψυχρού πολέμου» (1947-1962 ή 1985) εξαιτίας της εξάπλωσης του Μαρξισμού στην Ανατολή και μερικώς στην Ευρώπη, πολιτικοί στοχαστές, κοινωνιολόγοι και οικονομολόγοι, με αφετηρία την Β. Αμερική, επιδόθηκαν σε ένα παραλήρημα καταδημαγώγησης των λαϊκών μαζών -με την βαναυσότητα της προπαγάνδας του επιθετικού αντικομουνισμού- ταυτίζοντας τα κομμουνιστικά συστήματα με τα αντιδημοκρατικά και αντιφιλελεύθερα.

 

4. Χάνα Άρεντ και ολοκληρωτισμός: Πρώτη η Χάνα Άρεντ (1905-1975), ιουδαία κοινωνιολόγος και πολιτική συγγράφισσα, γερμανικής καταγωγής -και από τα τέλη της δεκαετίας του 1930 Αμερικανίδα υπήκοος- αναπτύσσοντας τις περί ολοκληρωτισμού σκέψεις της ταυτίζει το Ναζισμό με τον Κομμουνισμό.

 

Στο βιβλίο της «Στοιχεία και αρχές της ολοκληρωτικής εξουσίας» (1951, 1955) η Χάνα Άρεντ αναδεικνύεται πρώτη και βασική θεωρητική αναλύτρια του «Ολοκληρωτισμού». Η Άρεντ ως ιουδαϊκής καταγωγής γνώριζε πολύ καλά από τη Βίβλο τις ολοκληρωτικές επιδιώξεις του ιουδαϊκού θρησκεύματος. Και ποτέ δεν θα είχε ασχοληθεί με το αυτό θέμα η ευφυέστατη και έξοχη μαθήτρια των Γερμανών φιλοσόφων, Χούσερλ, Χάιντεγγερ, Γιάσπερς κ.ά., αλλά και η θρεμμένη γενικότερα με τη σκέψη του γερμανικού ιδεαλισμού, του ιστορικού υλισμού, του Μοντεσκιέ ή του Τοκβίλ, αν ο χιτλερικός φασισμός δεν είχε επιχειρήσει την εξόντωση της φυλής των Ιουδαίων από την Ευρώπη και ολόκληρο τον κόσμο.

 

5. Η θεωρία ταύτισης Ναζισμού και Κομμουνισμού: Σύμφωνα με τη θεωρία του επίσης ιουδαίου και πατέρα της Ψυχανάλυσης Ζίγκμουντ Φρόυντ σχετικά με τους αμυντικούς μηχανισμούς του υποσυνειδήτου, στη συνείδηση λειτουργεί και ένας αμυντικός μηχανισμός, εκείνος της μετάθεσης (Verschiebung, deplacement). Δηλ. το «Εγώ» ή το «Υπερεγώ» αναγνωρίζει μια παρορμητική του ενέργεια μέσα στην αναπαράσταση κάποιας εικόνας απαράδεκτης για τον εαυτό του. Την εικόνα αυτή την μεταθέτει και την «επενδύει σε ένα άλλο αντικείμενο, στο οποίο η ορμή, χωρίς να μεταμορφώνεται, ικανοποιείται με τρόπο υποκατάστατο». Έτσι και η Χάνα Άρεντ, ακριβώς την περίοδο του ψυχρού πολέμου, το μίσος και το φόβο της απέναντι στο Ναζισμό τα μεταθέτει στον Κομουνισμό καταπολεμώντας τον συγχρόνως και με τεκμήρια, μολονότι τόσον η ίδια γνώριζε καλά το Μαρξισμό όσο πολύ περισσότερο ο δεύτερος σύζυγός της, ιουδαίος και εκείνος (Χάινριχ Μπλύχερ), ήταν ένας πολύ γνωστός στοχαστής και σημαντικός μαρξιστής.

Αλλά όσο κι αν επικρίθηκε ως εμπειρική και ήκιστα επιστημονική αυτή η μαχητική θέση της Άρεντ, είναι αναμφισβήτητο ότι αυτή είναι εκείνη, που με το παραπάνω βιβλίο της, που έγινε μπεστ-σέλερ, πρώτη έθεσε διεθνώς σε ευρύτατο διάλογο το θέμα του ολοκληρωτισμού.

 

6. Το βιβλίο εκείνο της Χάνα Άρεντ για τον ολοκληρωτισμό είχε ένα και μοναδικό σκοπό: να καταδείξει σε τί διαφέρουν ο Εθνικοσοσιαλισμός και ο Μπολσεβικισμός από τις αρχές τις αρχαιόθεν γνωστές μορφές της δεσποτικής εξουσίας, του δεσποτισμού και της τυραννίας, να επισημάνει τις προϋποθέσεις, τους όρους και κοινωνικές διαδικασίες, που οδηγούν σε φαινόμενα σαν τα συστήματα της δικτατορίας, του ολοκληρωτισμού, της γραφειοκρατίας, της τρομοκρατίας, των στρατοπέδων συγκεντρώσεως κλπ.

 

Ο αντισημιτισμός, ο ιμπεριαλισμός και τα κινήματα ολοκληρωτικής εξουσίας είναι αποτελέσματα της κοινωνίας των μαζών. Ήδη από το τέλος του 19ου αιώνα με την διεύρυνση της βιομηχανικής κοινωνίας διαμορφώνεται η ψυχολογία της μάζας και του όχλου. Με την αποσύνθεση των εθνικών κρατών, τα οποία βεβαίως διέλυσαν τις αυτοκρατορίες, προέκυψαν οι μάζες, πάνω στις οποίες δούλεψε η ολοκληρωτική προπαγάνδα με το σύνθημα ότι οι άνθρωποι έχουν ανάγκη και προσφέρονται οικειοθελώς να εξουσιάζονται ολοκληρωτικά. Και για μεν τους υπηκόους των αυτοκρατοριών, οι οποίες συνεργάστηκαν απόλυτα με τα απολυταρχικά αποκαλυπτικά θρησκεύματα, το ψυχολογικό ενδόσιμο ήταν δεδομένο. Εκείνο που χρειαζόταν ήταν το κίνητρο, για να λειτουργήσει ο φροϋδικός αμυντικός μηχανισμός της μετάθεσης. Και το κίνητρο αυτό δίνεται με την εγκατάλειψη και την ερημιά, που δημιουργεί για το άτομο η «μαζοποίηση». Μα πάνω από όλα οι δίαυλοι της προπαγάνδας λειτούργησαν σαν καταλύτες και κεφαλές λερναίας ύδρας· ήταν τα δίκτυα της προπαγάνδας του ψυχρού πολέμου. Και οι ιδέες της Χάνα Άρεντ με τα επιχειρήματα ότι οι ωμότητες του Φασισμού-Εθνικοσοσιαλισμού στη Δύση είναι ταυτόσημες με τις θηριωδίες του Σταλινισμού στην Ανατολή, έστω και μη επιστημονικές, βρήκαν προσφορότατο έδαφος στην αντιπαράθεση και τους αμοιβαίους εξοπλισμούς με μεγατονικές ατομικές βόμβες Δύσης και Ανατολής. Και πρόσφεραν ικανοποίηση στον αμερικανικό λαό ως αντίβαρο στο σύνδρομο της κομουνιστοφοβίας του.

 

7. Η θεωρία σύγκλισης: Ύστερα από την μανιχαϊστική ερμηνεία της κοινωνίας των μαζών, όπως την ανέπτυξε η Χάνα Άρεντ, έρχεται ένας άλλος, ιουδαίος κι αυτός, όμως γαλλικής υπηκοότητας και κουλτούρας κοινωνιολόγος και πολιτικός αναλυτής, ο Ραϊμόν Αρόν (1905-1983), για να αποδείξει την παρακμή της θεωρίας περί ολοκληρωτισμού, την οποία και αντικατέστησε με τη θεωρία της σύγκλισης των δύο πολιτικών συστημάτων, που χώριζαν τους λαούς Δύσης και Ανατολής.

 

Ο Ραϊμόν Αρόν είχε παρατηρήσει ότι με την χρονική απομάκρυνσή μας από τα πεδία του ψυχρού πολέμου είχε παγιωθεί διεθνώς ένα σκηνικό εξισορρόπησης των τάσεων του Καπιταλισμού και του υπαρκτού Σοσιαλισμού. Με απροκατάληπτη οξυδέρκεια ο Αρόν είχε διακρίνει ότι η ανάπτυξη του Καπιταλισμού ενίσχυσε το πλαίσιο της βιομηχανικής κοινωνίας, η οποία αναδείχτηκε σε κοινή βάση Καπιταλισμού και Σοσιαλισμού. Έτσι ο μεν Σοσιαλισμός έδωσε στον Καπιταλισμό τις ιδέες της κοινωνικοποίησης, ο δε Καπιταλισμός πρόσφερε στο σοσιαλισμό τις δυνατότητες της οικονομικής ανάπτυξης. Η συμφιλίωση αυτή είναι η σύνθεση των αντιθέτων κατά το εγελιανό σύστημα (θέση, αντίθεση, σύνθεση). Και η συμφιλίωση πορεύτηκε αντάμα με την ανάπτυξη του διαλόγου. Διάλογος: για μείωση των εξοπλισμών, για ύφεση, για κοινές επιχειρήσεις και συμφωνίες συνεργασίας οδήγησαν στα γεγονότα του 1985-1989 με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενώσεως και την οικονομική ανάπτυξη της Κίνας. Και αυτά φαίνεται ότι δικαίωσαν τη θεωρία του Ραϊμόν Αρόν.

 

8. Ο διάλογος για σύνθεση των αντιθέτων: Είναι λοιπόν ολοφάνερο ότι ο μοναδικός τρόπος για σύνθεση των αντιθέτων είναι ο διάλογος. Και ο διάλογος, όταν γίνεται με πρόθεση το κοινό συμφέρον, διεξάγεται με βάση συμφωνημένους κανόνες και μέσα στο πλαίσιο της ευπρέπειας, που επιβάλλει ο πολιτικός πολιτισμός. Αλλά διάλογος και πολιτικός πολιτισμός ευδοκιμούν μόνο στο χώρο των διεθνών οργανισμών και των κρατικών κοινοβουλίων μεταξύ των εκλεκτών αντιπροσώπων των κρατών και των παραγωγικών και καταναλωτικών τάξεων της κοινωνίας. Αυτό σημαίνει ότι εκεί επικρατεί το πολίτευμα της δημοκρατίας, στην οποία κυρίαρχη είναι η αρχή της πλειονοψηφίας.

 

9. Συνέπειες απουσίας από το διάλογο: Όταν μέσα σ’ ένα διεθνή οργανισμό ή σε ομοσπονδιακό ή κρατικό κοινοβούλιο διεξάγεται συζήτηση για λήψη αποφάσεων και συνακόλουθη νομοθέτηση, οι εκλεγμένοι εκπρόσωποι όλων των κομμάτων είναι υποχρεωμένοι να συμμετέχουν, να συνδιαλέγονται και να ψηφοδοτούν. Αν όμως απέχουν ή αποχωρούν τάχα προς ένδειξη αγανάκτησης και διαμαρτυρίας για δήθεν κατίσχυση της «τυραννίας της πλειονοψηφίας», όπως συχνά άδικα και υστερόβουλα κατηγορείται από την μειοψηφούσα αντιπολίτευση η εκάστοτε επικρατούσα πλειονοψηφία, τότε αποδείχνουν όχι ήθος διαμαρτυρίας αλλά  επιδίωξη άσκησης στους αντιπάλους ψυχολογικού καταναγκασμού, δηλ. να τους τρομοκρατήσουν! Οργισμένοι τάχα στρέφονται αμέσως προς τις οχλοκρατικές και δήθεν συνδικαλιστικές οργανώσεις των «μαζανθρώπων» του κράτους, τις οποίες ελέγχουν, οπότε εκεί ελλοχεύει ένας διπλός κίνδυνος: όλοι αυτοί οι καταδολιευτές της λαϊκής ψήφου είναι έτοιμοι να δημιουργήσουν τις συνθήκες προς εξολίσθηση του πολιτεύματος είτε προς την «δικτατορία ή την τυραννία της μάζας» είτε προς τη μετάλλαξη μιας φιλελεύθερης δημοκρατίας σε αυταρχική και ολοκληρωτική παρέκβαση. Φεύγουν δηλαδή από το τραπέζι του διαλόγου εγκαταλείποντας τις επάλξεις τους και αφήνουν τους βουλευτές της πλειονοψηφίας να ψηφίζουν μόνοι τους τους νόμους, που έχει καθήκον να παράγει το Κοινοβούλιο με την υποχρεωτική συμμετοχή και ψηφοδοσία εκ μέρους όλων των βουλευτών του.

 

10. Το φάντασμα της μυθολογίας του ολοκληρωτισμού: Στην δεύτερη περίπτωση αρχίζουν να λειτουργούν τα σύνδρομα της ιδεολογικής τρομοκρατίας και του ρεβανσισμού, τα οποία θα μεταβάλουν το πολίτευμα σε μηχανισμό της άρχουσας τάξης ή μέσω της οχλοκρατίας θα οδηγήσουν σε κατάρρευση των τάξεων. Και μια κοινωνία χωρίς τάξεις είναι αδιανόητη και καθαρά ουτοπική. Τότε ανασταίνεται το φάντασμα της μυθολογίας του ολοκληρωτισμού και επισείεται ως μορμολύκειο για δημιουργία φοβίας, νεύρωσης και υστερίας στη συνείδηση των πολιτών.