1. Ο ίλιγγος της φρίκης: Με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενώσεως περί τη λήξη της προτελευταίας δεκαετίας του πολυαίμακτου 20ού αιώνα η ανθρωπότητα νομίζει πως τάχα ελευθερώθηκε από τον εφιάλτη της ισορροπίας του τρόμου· στην πραγματικότητα έχει κυριευθεί από τον ίλιγγο της φρίκης του κενού. Με τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής επικεφαλής -ως της μόνης αδιαφιλονίκητης ακόμα στρατιωτικής και οικονομικής δύναμης στον πλανήτη -, να διαθέτει αφάνταστα τιτανικούς πολεμικούς εξοπλισμούς, αλλά συγχρόνως και απειλούμενη με ολοκληρωτική οικονομική κατάρρευση λόγω των δυσβάστακτων στρατιωτικών δαπανών και του χαώδους δημοσίου χρέους- άναυδη η ανθρωπότητα ασθμαίνει μπροστά στο φάσμα της επαπειλούμενης πλήρους καταστροφής.

2. Ο βρυχηθμός του Πολέμου: Ο καπιταλισμός, απαλλαγμένος πλέον από το «ἀντίπαλον δέος», που τού ενέπνεε το κοινωνικό προσωπείο του σοσιαλισμού, ημέρα με την ημέρα περιέρχεται στη δίνη και τη φρίκη μιας παγκόσμιας οικονομικής χρεοκοπίας. Οι Η.Π.Α. σήμερα, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, συναισθάνονται αυτόν τον κίνδυνο και διακατέχονται από το ρίγος του τρόμου, τον οποίον βιώνει ο τερματοφύλακας στη μοναξιά του ως ο μόνος υπεύθυνος για τις βολίδες, με τις οποίες οι αντίπαλοι παίκτες σημαδεύουν να παραβιάσουν την εστία του. Ήδη αφυπνίζεται ο μέχρι τώρα γίγαντας της κίτρινης φυλής ο ισλαμικός ολοκληρωτισμός διαβιβρώσκει τους συνεκτικούς ιστούς του οργανισμού της Ευρώπης και της Αμερικής όλοι οι λαοί αμιλλητικά δοκιμάζουν την εμβέλεια των όπλων τους. Ο Πόλεμος, όπως τον παρασταίνει ο Αριστοφάνης στην κωμωδία του «Ειρήνη», βρυχάται φρικιαστικά κρούοντας απειλητικά τον ολέθριον «ἀλετρίβανόν» του (=γουδοχέρι) στην τεράστια «θυεία» του (=γουδί), μέσα στην οποία πολτοποιεί λαούς, για να ετοιμάσει τον «μυττωτόν» (=σκορδαλιά, τζατζίκι) ως ορεκτικό στην πανδαισία του Θανάτου.

3. Η αμηχανία της Πολιτικής: Και ενώ οι περίτρομοι λαοί φρικιούν από τους βρυχηθμούς του Πολέμου, οι πολιτικές ηγετικές δυνάμεις των λαών αδυνατούν να τον αντιμετωπίσουν. Και είναι πασιφανές πως όλοι προσποιούνται μεν ότι επιποθούν την ειρήνη, την οποία όμως πασχίζουν να την εξασφαλίσουν προετοιμαζόμενοι δυστυχώς για τον πόλεμο! Φαίνεται πως η σύγχρονη ανθρωπότητα, όμηρος των αντιφάσεών της, δεν είναι σε θέση να αντλήσει διδάγματα από τις ολέθριες συνέπειες, που είχε κατά καιρούς η εφαρμογή του αξιώματος των Ρωμαίων σχετικά με την ισορροπία του τρόμου (si vis pacem, para bellum).

4. Ο στρατιωτικός ιμπεριαλισμός...: Και η αμηχανία της αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι ο καπιταλισμός, παρά την πασίγνωστη σήμερα λιποθυμία του, με τον ανεξέλεγκτο πολλαπλασιασμό του και την ανοργάνωτη ανάπτυξή του ως ταύρος μαινόμενος, δεν έχει μόνον υπερκεράσει την ισχύ της Πολιτικής, αλλά με την μακιαβελλική του στρατηγική απέμεινε ως ο μόνος ρυθμιστικός παράγοντας των σχέσεων μεταξύ των λαών. Η με κάθε τίμημα προστασία των συμφερόντων του Κεφαλαίου, τόσον απέναντι στις διεκδικήσεις των εργαζόμενων όσο και στις αυτονομιστικές τάσεις των λαών, ανατίθεται στις ικανότητες του στρατιωτικού ιμπεριαλισμού. Η μοναρχία των Η.Π.Α. εξαπλώνεται και επιβάλλεται ραγδαία σ΄ ολόκληρη την Οικουμένη.

5. ...και ο πόλεμος: Τα κράτη, που αναδύονται κυρίαρχα μέσα από τους υπέρ ανεξαρτησίας αγώνες των λαών, ονειρεύονται την ευδαιμονία, την οποία θα χορηγούσε σ’ αυτά η ειρήνη. Αν στην περίπτωση αυτή ήταν πραγματοποιήσιμη η πολιτική ουτοπία του Δάντη, τότε ασφαλώς θα ήταν δυνατόν να ομιλούμε για μιαν «αιώνια ειρήνη». Εφόσον όμως θα υπάρχουν επικυρίαρχα κράτη, εφόσον θα υπάρχει εκμετάλλευση, καταπίεση και αθλιότητα, οι πόλεμοι με την οποιαδήποτε μορφή τους θα είναι αναπόφευκτοι.

6. Ο Διαφωτισμός ως ελπίδα: Ο Διαφωτισμός είχε αμφισβητήσει έντονα το αναπόφευκτο του πολέμου˙ είναι η μόνη πνευματική δύναμη μέσα στην Ιστορία, η οποία με πειστική επιχειρηματολογία φιλοσόφησε σχετικά με τη επεξεργασία ενός κανονισμού, ενός διεθνούς συμβολαίου για την κατοχύρωση και την παγίωση της ειρήνης, μέσα στην οποία θα πρέπει να εξασφαλισθεί η ειρηνική συνύπαρξη των λαών χωρίς διάκριση πολιτισμικού επιπέδου, θρησκευτικής πίστης και χρώματος επιδερμίδας. Στις ελευθερόφρονες υπηρεσίες του Διαφωτισμού οφείλονται όσα θετικά βήματα έχει κάμει μέχρι σήμερα η ανθρωπότητα για την ολοκλήρωση μιας παγκόσμιας ειρήνης. Ήδη οι ομοσπονδίες των κρατών, όπου γης αυτές ευδοκιμούν ή ευδοκίμησαν (Η.Π.Α., Ηνωμένη Ευρώπη, πρώην Σοβιετική Ένωση, Ινδίες κλπ.) ενισχύουν την ελπίδα για την ίδρυση μιας παγκόσμιας δημοκρατίας με την μορφή της συνομοσπονδίας.

7. Η ιδέα της ειρήνης ως ουτοπία: Είναι προφανές ότι η παγκόσμια και η αιώνια ειρήνη, για να είναι επιτεύξιμη και αιωνίως βιώσιμη, πρέπει να είναι απότοκη της Λογικής και όχι εκτόπλασμα του Ρομαντισμού. Ο Καντ στην πραγματεία του «Για την αιώνια ειρήνη», εφαρμόζοντας τις βασικές αρχές της ηθικής φιλοσοφίας του, την οποία εξέθεσε αναλυτικά δύο χρόνια αργότερα (1797) στο σύγγραμμά του «Μεταφυσική των ηθών», κατάρτισε ουσιαστικά ένα συμβόλαιο, μια συνθήκη για την αιώνια ειρήνη. Ο «φιλοσοφικός σχεδιασμός» του Καντ για μιαν αιώνια ειρήνη προϋποθέτει φιλελεύθερα πολιτεύματα, ενιαίο Διεθνές Δίκαιο, ομοσπονδίες ελεύθερων κρατών, φιλοσοφία κοσμοπολιτισμού, κατάργηση των στρατιωτικών δυνάμεων, πλήρη αφοπλισμό, και πολλές άλλες εγγυήσεις για τη διαφύλαξη της ειρήνης. Αλλά τόσο η σύλληψη της ιδέας όσο και οι προϋποθέσεις προς πραγμάτωση της ιδέας αυτής βρίσκονται στη σφαίρα της ουτοπίας.

8. Ο Ρομαντισμός ως φιλοπόλεμος παράγοντας: Αντίθετα, ο Ρομαντισμός, όπου επικράτησε ως ξυπνητήρι εθνικών επιδιώξεων και ως τρόπος ανικανοποίητης ζωής, ενώ μετατόπισε την ιδέα της ειρήνης από τη λογική της βάση, ύμνησε παράλληλα τον πόλεμο, εξάπτοντας έτσι τον ευεργετικό ενθουσιασμό των απελευθερωτικών κινημάτων του 19ου αιώνα και αφυπνίζοντας την εθνική συνείδηση των λαών της Νότιας Αμερικής και της Κεντρικής Ευρώπης. Σήμερα όμως ο Ρομαντισμός, ενώ σπένδει στο βωμό του φονικού Άρη, ταυτόχρονα διακατέχεται αφελώς από την γοητεύουσα πεποίθηση πως η ειρήνη θα εξαπλωθεί στην Οικουμένη αυτόματα ως συνέπεια της συνολικής πολιτισμικής εξέλιξης. Και είναι αφελής αυτή η προσδοκία, διότι η πρόοδος της Τεχνολογίας, της Επιστήμης και της Οικονομίας, στην οποία στηρίζεται αυτή η απλοϊκή απαντοχή, όχι μόνον δεν φέρει την ειρήνη, αλλά αντίθετα ενοχοποιείται από όλες τις πλευρές ως αιτία του μετασχηματισμού της κοινωνίας των ατόμων και των προσώπων σε αγέλη αλλοτριωμένων, αποχαυνωμένων και απολωλότων προβάτων.

9. Οι ψευδαισθήσεις του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών: Ήδη οι δύο μεγάλοι πόλεμοι του 20ού αιώνα διέψευσαν οικτρώς αυτές τις προσδοκίες του Ρομαντισμού. Έτσι το κλασικό Διεθνές Δίκαιο, το οποίο ρύθμιζε εκάστοτε κυρίως τις μεταπολεμικές σχέσεις των λαών, βάζοντας τάξη στα ερείπια των τοπικών πολέμων, ανήκει πλέον στην ιστορία. Σήμερα ο καταστατικός χάρτης των Ηνωμένων Εθνών προβάλλει ένα Διεθνές Δίκαιο, σύμφωνα με το οποίο απαγορεύεται γενικά ο πόλεμος και η βία, ενώ ως ύψιστο καθήκον του οργανισμού αυτού αναγορεύει τη διαφύλαξη της ειρήνης. Έτσι λοιπόν η φροντίδα για την εμπέδωση της ειρήνης δεν είναι δυνατόν να αφήνεται στην αφελή πεποίθηση, πως τάχα η αυτορρυθμιζόμενη δύναμη των παραγόντων της τεχνολογικής προόδου θα οδηγήσει αυτομάτως στην έμπεδη ειρήνη. Εντούτοις όλα αυτά τα νομοθετήματα έχουν αποδειχθεί ως «ἔπεα πτερόεντα», απλές ψευδαισθήσεις˙ ο πόλεμος συνεχίζει να λιπαίνει τη γη με σάρκες ανθρώπων.

10. Ειρηνική συνύπαρξη και μη-πόλεμος: Ο ήλιος της ειρήνης έχει ανάγκη από ένα πλανητικό σύστημα θεμελιωδών αξιών. Η ειρήνη χρειάζεται λογική, διαφωτισμό, συνειδητές προσπάθειες, ανεκτικότητα, ανθρωπισμό, ισότητα, αδελφικότητα όλων των ανθρώπων, ελευθερία, δημοκρατία. Αναπόφευκτα ο ήλιος της ειρήνης συχνότερα θα αποκρύβεται από τα νέφη του παραλόγου, της ανελευθερίας και του πολέμου, όταν όμως τροχοδρομείται στην πορεία του με κινητήρια δύναμη την καλή θέληση, θα στεγνώνει το αίμα στο πρόσωπο της γης και θα επουλώνει τις πληγές της με το πνεύμα της ειρηνικής συνύπαρξης, όπου η απουσία του πολέμου ή έστω του μη-πολέμου θα ευνοεί την ανάπτυξη των θετικών σχέσεων ακόμη και μεταξύ των πολιτικά και κοινωνικά ετερόκλιτων λαών.

11. Αισιοδοξία και σκεπτικισμός: Αυτός ο σκεπτικισμός, που επικρατεί σήμερα διεθνώς απέναντι στην ενθουσιώδη αισιοδοξία, την οποία υποθάλπει η ιδέα μιας αιώνιας ειρήνης, νομιμοποιείται εξαιτίας της αλαζονικής συμπεριφοράς κάποιων κρατών (όπως της Γαλλίας με την επανάληψη των ατομικών δοκιμών ή της Β. Κορέας ή της Τουρκίας με την φρενίτιδα του εξοπλισμού), όταν παρά την παγκόσμια κατακραυγή δημιουργούν επικίνδυνες ρωγμές στις περγαμηνές των διεθνών συμφωνιών, οι οποίες με πολλούς μόχθους και θυσίες είχαν υπογραφεί για την επίλυση μερικών έστω, αλλά κεφαλαιωδών προβλημάτων της ειρήνης, όπως είναι π.χ. η συμφωνία για τη διακοπή των πυρηνικών δοκιμών ή η συμφωνία για την Ανταρκτική.

12. Μάταια η προστασία της ειρήνης: Η αδήριτη ανάγκη προς προστασία της ειρήνης όχι μόνο με ανάπτυξη λαϊκών κινημάτων αντίστασης απέναντι στην πολεμοκαπηλεία, αλλά και με αξιοποίηση της επιστήμης για τη διεξαγωγή έρευνας, από την οποίαν ελπίζεται πως θα προσδιοριστούν ακριβέστερα όλα εκείνα τα μέσα και οι τρόποι, που θα συντελέσουν στην καλλιέργεια συνείδησης ειρηνοφιλίας, οδήγησε στην ίδρυση ινστιτούτων αρμοδίων για την έρευνα τη σχετική με την ειρήνη. Τα βασικά θέματα των μελετών αυτών είναι η σύγκρουση μεταξύ Ανατολής και Δύσεως και οι αντιθέσεις μεταξύ Βορρά και Νότου. Η προστασία των λαών μπροστά στη βία, την ένδεια, την ανάγκη, την ανελευθερία, την ανισότητα με εύρεση και δημόσια καταγγελία των αιτίων, που παραβλάπτουν την ειρήνη, η μελέτη των δομών μιας κοινωνίας της ειρήνης, η διαμόρφωση της στρατηγικής για την μετάβαση των λαών προς αυτές τις δομές, η αναζήτηση των φορέων, οι οποίοι θα αξιωθούν να οδηγήσουν τις κοινωνίες στην κατάσταση της ειρήνης.

Και όλα αυτά τα μέτρα απέβησαν μάταια.

13. Ειρήνη και επιστήμη: Στην μεγάλη αυτή προσπάθεια για την ειρήνη προσκαλούνται να συνεισφέρουν επιστήμονες όχι μόνον των κοινωνικών επιστημών (Πολιτικές επιστήμες, Κοινωνιολογία, Ψυχολογία, Παιδαγωγική, Φιλοσοφία, Διεθνές Δίκαιο), αλλά και των θετικών επιστημών (Φυσική, Χημεία, Βιολογία). Το προσκλητήριο του αριστοφανικού Τρυγαίου προς όλες τις εργατικές τάξεις του λαού να συνδράμουν στην εξαγωγή της φυλακισμένης από τον Πόλεμον μέσα στο άντρο Ειρήνης, ακούεται σήμερα, ιδιαίτερα μετά το ολοκαύτωμα της Χιροσίμας, να απευθύνεται γενικά προς όλους τους ειδικούς επιστήμονες, όλους αυτούς, που παράγουν και διαχειρίζονται τη γνώση. Μόνον με την περιφρούρηση της ειρήνης, κυρίως από τους επιστήμονες, ελπίζεται ὀτι θα καταστεί δυνατόν να αποκτήσει η ειρήνη το βαθιά ανθρωπιστικό περιεχόμενο, που της αποδίδουν οι στίχοι του ποιητή:

 «Ειρήνη είναι τα σφιγμένα χέρια των ανθρώπων,

είναι το ζεστό ψωμί στο τραπέζι του κόσμου˙

είναι το χαμόγελο της μάνας..

Αυτό μονάχα. Τίποτε άλλο δεν είναι ειρήνη».

(Γ. Ρίτσος)

Μια τέτοια όμως ειρήνη μόνο ως ευκταία ποιητική ονειροφαντασία μπορεί να εννοηθεί από μια λιπόθυμη ανθρωπότητα.

14. Η ειρήνη ως αενάως ζητούμενο: Ωστόσο η ειρήνη θα παραμένει εσαεί ένα αγωνιωδώς ζητούμενο καθώς και μια κούφια λέξη. Διότι η μοναδική πραγματικότητα είναι και θα είναι ο πόλεμος ως «πάντων πατήρ, πάντων δὲ βασιλεύς»...